Geschiedenis van de nieuwjaarsbrief - Deel 4 - Driekoningen en Santa Claus

In de wetenschap dat nieuwjaarsbrieven vaak als bedelwensbrieven werden gebruik, kunnen een aantal andere interessante links gelegd worden in de geschiedenis van de nieuwjaarsbrief. In de literatuur van de vorige eeuw wordt vaak verwezen naar oude Romeinse voorlopers. Gabriel Celis schreef zo in “Volkskundige kalender voor het Vlaamse land” dat in de Oudheid de koning van de Sabijnen wenste dat hem takjes werden gebracht uit het heilige bos van de godin Strenia. Dit is een verwijzing naar de 16de eeuw waar klanten een geschenk aan hun patroon moesten schenken. Nieuwjaar vormde in die tijd het midden van de twaalf dagen van de kerstperiode. Deze kerstperiode was de belangrijkste dag voor geschenken in heel het jaar.

Het gaat in die periode waarschijnlijk om een samenloop van twee tradities. Een eerste is die van de Franse étrennes. Dit is de gewoonte van het geven van geschenken op 1 januari om voorspoed op te wekken. Dit was in strijd met de Kerk en vormde een heidens gebruik, vooral omdat in het begin nieuwjaar in Frankrijk nog op Pasen begon. De regel bij de Franse étrennes was dat de groten aan de kleinen iets schonken. Dit ging dan meestal om geldstukken, zoals ook nu een nieuwjaarspremie wordt uitgeloofd. Natuurlijk was het ook een ideale gelegenheid voor de kleineren (de diensters bijvoorbeeld) om een groter geschenk uit te lokken. Daarom was het die dag een uitgelezen kans om een boek voor te stellen of om een speciaal gedicht, een étrenne, te schenken. Soms bundelde men deze gedichten zelfs, en werden ze uitgegeven. Een voorbeeld daarvan zijn de 75 nieuwjaarsbrieven van Charles Fontaine in het boekje Estreines a certains seigneurs et dames de Lyon uit 1546. We zien hier dus duidelijk ook de traditie om enerzijds te bedelen met de nieuwjaarsbrief en anderzijds het schenken van geschenken of geld. Dit is eerder een verticale beweging.

Een andere traditie heeft meer een horizontaal karakter. Het gaat dan om een cultuur die zich voordeed in dorpen en steden. Jongeren gingen in groep met muziek op stap, “la quete de l’aguilanneuf”. Daarbij gingen ze van deur tot deur en brachten een liedje of een muziekstukje voor, al bedelend voor een geschenk. Ze werden daarvoor beloond met geld, voedsel of drank. Hier werd in de loop van de geschiedenis dan een gelovig karakter aan gegeven in de vorm zoals we hem nu ook nog kennen, namelijk de driekoningen. Vandaag gaan kinderen nog altijd rond met Driekoningen om geld op te halen en snoepjes te bedelen. Dit gaat echter om een veel jongere groep dan de groep die vroeger rondging, net zoals bij het voorlezen van de nieuwjaarsbrieven ook vaak een jongere groep zijn brief voorleest.

Opmerkelijk is dat er in de 18de en de 19de eeuw dit rondgaan verboden werd, omdat het een uitvlucht was voor agressieve jongeren om op een onethische manier de buurten rond te trekken en mensen geld af te dwingen. Dit fenomeen van agressieve jongeren werd ook een tijd in Amerika waargenomen. Dit heeft in Amerika de figuur van Santa Claus doen ontstaan. Die stond voor het vieren van de feestdagen in de huiskamer en spoorde aan om niet te openen voor de groepen jongeren. Daarbij werden de eigen kinderen beloond met geschenken en niet meer de kinderen die van deur tot deur gingen. De figuur van de kerstman Santa is dan verder geëvolueerd. Een gedicht van Clement Moore maakte er een bisschop van, te paard met een slede van rendieren. Het feit dat Santa Claus van het hoge Noorden kwam, bracht mee dat de kinderen hem een brief konden schrijven om hun wensen in neer te schrijven. Net zoals nu ook brieven worden geschreven voor Sinterklaas. Later werd het geweld op straat als criminaliteit bestraft en werd Santa Claus ook in Europa steeds bekender.

Tot zover deze twee stromingen en het ontstaan van Santa Claus en het gebruik van de Driekoningen. Volgende keer gaan we onder andere dieper in op het ontstaan van de gedrukte nieuwjaarsprenten. Dit zijn de voorlopers van onze huidige drukwerken op nieuwjaarsbrieven.