Geschiedenis van de nieuwjaarsbrief - Deel 5 - Nieuwjaarsprenten

Deze keer gaan we dieper in op het ontstaan van de gedrukte nieuwjaarswensen. We zullen dit chronologisch doen vanaf het vroege begin van de geschiedenis van de nieuwjaarsbrief (15de eeuw) tot in de 20ste eeuw.

Het ontstaan van de nieuwjaarsprenten

Na 1460 zijn er een 30-tal Duitse en Zwitserse gravures bekend met een nieuwjaarsafbeelding. Er is er ook één Nederlandse bekend van voor 1500. Ze zijn dus ontstaan samen met het ontstaan van de boekdrukkunst. Wat later, in de 17de eeuw zijn meer prenten bekend, met ook voorbeelden uit bijvoorbeeld Amsterdam. Daarbij werden bedelende groepen afgebeeld, waarop personen hun nieuwjaarswensen aanbieden en anderen de giften incasseren. In het begin van de 18de eeuw zijn er ook prenten bekend uit het Antwerpse. Het ging om devotieprenten die de drager waren van nieuwjaarswensen. Het ging echter niet om een nieuw soort praktijk, want er zijn voorbeelden van gelijkaardig gebruik ten tijde van Moretus.

Op de prenten stond vaak Jezus afgebeeld met een zogenaamd vollaard. Dit is een Vlaams-Brabants nieuwjaarsbrood, dat meestal werd voorzien van een munt of een zegel. Het werd gebakken in de vorm van een lange ruit en versierd met suiker. Er werd een munt op aangebracht met een afbeelding, bijvoorbeeld van een steigerend paard. Deze peperkoek was geliefkoosde snoeperij van vele kinderen en ook nu nog zien we vaak nog deze nieuwjaarspeperkoek opduiken.

Doorbraak van de nieuwjaarsprenten

In de 18de eeuw was er een grote opkomst van de gedrukte nieuwjaarswens. Bij allerlei beroepen was het de gewoonte om van deur tot deur te gaan, zoals bijvoorbeeld bij postverdelers of vuilophalers. Ze gingen toen van deur tot deur en presenteerden met nieuwjaarsprenten op hout, gegraveerd met een nieuwjaarswens, die ze dan inruilden tegen geld of voedsel. Dit waren geen kleine giften, want er waren natuurlijk onkosten verbonden aan het laten houtsnijden en drukken van de prenten.

Op het einde van de 18de eeuw en het begin van de 19de eeuw werden de brieven uitgevoerd in hout- of kopergravures van 35 op 35 centimeter. Ze waren voor kinderen om hun wensen aan te bieden aan hun ouders, net zoals diensters dat deden aan hun meester of verliefden aan hun verloofde. Er was in het midden van de kaarten ruimte opengelaten om iets in te schrijven. Rond deze periode begonnen de kaarten dan ook in serie op te duiken. De afbeeldingen en nieuwjaarsprenten werden daarbij gefabriceerd aan de lopende band gebaseerd op een aantal vaste modellen. De meesters van de huidige scholen hadden daarbij elk hun eigen voorbeelden opgesteld van nieuwjaarswensen en nieuwjaarsbrieven.

Nieuwjaarsprenten doorheen de 20ste eeuw

In het begin van de 20ste eeuw ging het gebruik van nieuwjaarsbrieven in Nederland wat verloren. Dit verloren gaan van een oude traditie ging gelijk met de opkomst van de nieuwjaarsprenten, die toen met de post werd rondgebracht. In Vlaanderen is men altijd nieuwjaarsbrieven blijven voorlezen, voorzien van nieuwjaarsprenten. Deze prenten hebben in de 20ste eeuw nog een hele evolutie gekend. In de unieke verzameling van Nelly Haelterman vallen er een aantal duidelijke trends op.

De brieven in haar collectie tot het begin van de 20ste eeuw getuigen vaak van een bourgeoismentaliteit en waren vooral in het Frans opgesteld. Bij de brieven rond 1920 is er in de collectie vooral een kenmerk van de stijlen "art déco en "Jugendstil". Deze brieven werden opgesteld in kalligrafisch schrift, waarbij de leraar de teksten opstelde in potlood en de leerlingen deze teksten dan overschreven met pen en inkt. Rond 1930 werden de brieven luxueuzer. Zo zien we brieven ontstaan met uitklapbare engeltjes. Ook werden steeds meer kenmerken van de geloofscultuur zichtbaar. Zo waren er afbeeldingen van Jezus, het Heilig Hart, de heilige Theresia, Sint Antonius, etc. Ook werden er vaak symbolen ingewerkt in de afbeeldingen van nieuwjaarsbrieven, zoals de zogenaamde geluksbrengers al het klavertjevier, het hoefijzer en de paddestoel. Met de intrede van de geloofsovertuiging komen er ook nieuwe waarden naar de voorgrond. Er wordt bijvoorbeeld de nadruk gelegd op het geloof en het respect voor de ouders. In de oorlogsjaren waren er verder naast de traditionele wensen ook wensen van vrede uitgesproken of werden nieuwjaarsbrieven gericht naar familieleden op het front.

De afbeeldingen in de jaren 50 en 60 waren vaak iets minder religieus getint en probeerden vooral de gezellige, zachte en mysterieuze eindejaarssfeer in beeld te brengen. Bijvoorbeeld door afbeeldingen van met sneeuw bezaaide landschappen en dennenbomen. In de jaren 70 ontstaan vaak zelfgemaakte nieuwjaarsbrieven. Deze periode wordt door Nelly de creatieve periode genoemd. In de jaren 80 duiken er ook stripfiguren en fantasie op in de afbeeldingen op de nieuwjaarsbrieven. Zo zien we brieven van Jommeke en van Mickey Mouse ontstaan en afbeeldingen van levende sneeuwmannen. Afbeeldingen op brieven zijn meer commercieel gedreven en worden massaal gepubliceerd. De brieven werden in de jaren 90 meestal nog met vulpen geschreven maar worden nu meestal met balpen geschreven. Soms worden de brieven ook gedrukt of wordt de brief voorzien van afbeeldingen. Dit is meestal het geval bij peuters die nog niet kunnen lezen maar zich kunnen laten leiden door de afbeeldingen tijdens het opdragen van hun nieuwjaarsbrief.